یادداشت اختصاصی «راوی خبر»:

امام خمینی (ره) و مسئولیت اخلاقی

امام خمینی (ره) نه‌تنها از متفکران عصر خود جلوتر بود، بلکه بسیاری از مفاهیمی را که دهه‌ها بعد توسط فیلسوفان اخلاق تحلیل شد، در بستری عمیق‌تر، جامع‌تر و معنوی‌تر ارائه کرده بودند.

به گزارش خبرنگار سیاسی پایگاه خبری تحلیلی «راوی خبر»؛ نیره امانی، مدرس دانشگاه طی یادداشتی اختصاصی نوشت: در عصری که متفکران غربی هنوز درگیر تعریف مفهومی مسئولیت اخلاقی در چارچوب‌هایی محدود چون «سرزنش‌پذیری» و «پاسخ‌گویی در برابر دیگری» بودند، امام خمینی (ره)، با نگاهی ژرف‌، اصیل‌ و آسمانی‌، تصویری از مسئولیت ارائه دادند که نه‌تنها متکی بر عقل، که ریشه‌ در عرفان، انسان‌شناسی الهی و غایت‌گرایی تاریخی داشت.

در نگاه فیلسوفان اخلاق تحلیلی معاصر چون گری واتسون، جان فیشر، استراوسون و اسکنلن، مسئولیت اخلاقی یا ناظر به قابلیت کنش بدیل (alternate possibilities) است، یا به پاسخ‌گویی در برابر هنجارهای اجتماعی. در بهترین حالت، نظریاتی مانند «دو چهره مسئولیت اخلاقی» ( Two Faces of Responsibility )واتسون میان «نسبت‌داشتن به خود» و «پاسخ به دیگری» تمایز می‌گذارند (Watson, 2004, p. 260). اما همه این مفاهیم در مقایسه با اندیشه امام خمینی (ره)، محدود، انسان‌مدارانه و فاقد ژرفای متافیزیکی‌اند.

امام خمینی (ره) در آثار اخلاقی، عرفانی و فقهی‌شان، از جمله آداب‌الصلاه، چهل حدیث، ولایت فقیه و صحیفه امام، مسئولیت را نه صرفاً رابطه‌ای اجتماعی یا امری روان‌شناختی، بلکه تجلی حضور الهی در متن کنش انسانی می‌دانند. ایشان پیش از آنکه نظریه‌های معاصر بر «نیت اخلاقی» یا «قصد درونی» تأکید کنند، در سنت عرفان عملی شیعی، انسان را مسئول می‌دانند حتی نسبت به خطرات نفس، حالات قلبی و نیات ناگفته.

در فلسفه اخلاق تحلیلی، استراوسون مسئولیت را بر پایه «عواطف واکنشی» مانند خشم، شرم، رنجش یا قدردانی تبیین می‌کند (Strawson, 1962, p. 75). ولی امام خمینی (ره) در سطحی بسیار بالاتر، از «حزن قلبی»، «خوف عرفانی»، و «رجای ایمانی» به‌عنوان نشانگان مسئولیت اخلاقی نام می‌برند؛ مفاهیمی که نه فقط در برابر جامعه، بلکه در برابر حضور دائمی خداوند شکل می‌گیرند.

از نگاه امام خمینی (ره)، منتظر واقعی، انسانی است که مسئول تاریخ است. او در غیاب امام معصوم(ع)، مسئولیت زمینه‌سازی ظهور را دارد، نه فقط از راه دعا یا انتظار منفعل، بلکه با جهاد نفس، اصلاح جامعه و حرکت تمدنی. این معنا از مسئولیت، بسیار فراتر از آن چیزی است که در نظریه‌های پاسخ‌گویی فیشر یا مسئولیت نهادی پیتر فرنچ دیده می‌شود؛ چرا که ریشه در ایمان، غایت‌باوری و سلوک توحیدی دارد.

جمله جاودان ایشان که «ما مأمور به تکلیفیم، نه مأمور به نتیجه»، تنها یک اصل فقهی نیست؛ بلکه فشرده‌ای از فلسفه‌ای بزرگ‌تر است: انسان مسئول است نه چون آزاد است، بلکه چون مکلف است و مکلف است چون عبد است. این نوع نگاه، مسئولیت را از چارچوب‌های تقلیل‌گرایانه غربی فراتر می‌برد و به‌سوی ساحتی معنوی، عاشقانه و رسالت‌محور سوق می‌دهد.

در این‌جا می‌توان با افتخار گفت که امام خمینی (ره) نه‌تنها از متفکران عصر خود جلوتر بود، بلکه بسیاری از مفاهیمی را که دهه‌ها بعد توسط فیلسوفان اخلاق تحلیل شد، در بستری عمیق‌تر، جامع‌تر و معنوی‌تر ارائه کرده بودند؛ مفاهیمی چون اراده آزاد مسئولانه، عاملیت اخلاقی، خطاب هنجاری، مسئولیت تاریخی و مسئولیت بین‌نسلی.

انتهای خبر/